Ergonomie voor mondzorg-professionals

Dit heb je nodig voor een pijnvrije toekomst!

In dit artikel leer je wat er nodig is om pijnvrij te werken in de tandartspraktijk zodat je, tot aan het pensioen, kunt blijven genieten van het werk dat je het allerliefste doet. We pakken met de huidige ergonomische oplossingen maar 50% van het probleem aan. Dat betekent dat er nog 100% ruimte is voor verbetering van de ‘andere’ 50%.

Veel mondzorgprofessionals herkennen het wel: een brandende pijn tussen de schouderbladen, nekpijn, het gevoel het hoofd niet meer overeind te kunnen houden aan het einde van de dag. De lijst is eindeloos. Maar waardoor ontstaan deze klachten precies? En wat kan je doen om lichamelijke pijn als gevolg van het werken in de tandartspraktijk te verlichten en voorkomen zodat je, tot aan het pensioen, kunt blijven genieten van het werk dat je het allerliefste doet?

Het eerste dat je moet weten is dat vrijwel alle lichamelijke klachten van mondzorgprofessionals zijn te duiden als ‘myofasciale pijn’, ofwel pijn vanuit de spieren en het omringende bindweefsel. Myofasciale pijn is het gevolg van lokale spiercontractuurtjes. Een hoge dichtheid van deze spiercontractuurtjes veroorzaakt een myofasciaal triggerpoint. Dit is een met de hand waarneembaar ‘strengetje’ in spier-weefsel dat zichzelf in stand houdt op basis van het eigen biochemische milieu. Zolang er geen rek of trekkrachten worden overgebracht op triggerpoints veroorzaken ze weinig problemen. Zodra dit wel het geval is, reageert een triggerpoint door nociceptieve signalen naar het brein te sturen, met als uitkomst pijn rondom of nabij het triggerpoint.(1)

Het is geen verrassing dat mondzorgprofessionals last hebben van myofasciale triggerpoints. Triggerpoints worden namelijk gemakkelijk veroorzaak door statische belasting. (2) Bij statische belasting verkeert het spierweefsel in een continue aanspanning. Daardoor worden de bloedvaatjes in het spierweefsel (lokaal) dichtgedrukt met als gevolg een (lokaal) zuurstoftekort in de spier. Dit zorgt voor een cascade aan biochemische reacties die op hun beurt juist leiden tot het verder aanspannen van de spiervezels.(3) Zo houdt een myofasciaal triggerpoint zichzelf in stand, met alle gevolgen van dien. Als mondzorg-professional merk je dat je op vakantie, zeker als je in een warmer land bent, veel minder last hebt van je klachten. Na de vakantie ga je vol goede moed weer aan het werk en wat blijkt: binnen enkele dagen heb je, als gevolg van de triggerpoints die nog altijd aanwezig zijn, precies dezelfde pijnklachten als voor de vakantie. Dat werkt demotiverend.

1. Voorbeeld EMG, gemeten aan de m. trapezius pars descendens (spierspanningsmeting van de schoudermusculatuur), waarbij blauw de linker- en oranje de rechter schouder vertegenwoordigt. Vanaf 22 seconden (x-as) is te zien dat de linkerschouder (blauw) overmatig aanspant bij een ogenschijnlijk symmetrische werkhouding.

2. Op deze afbeelding is duidelijk zichtbaar hoe veel mondzorgprofessionals aan de stoel werken: er wordt geen contact gemaakt met de rugleuning omdat het hoofd van de patiënt onjuist is gepositioneerd. Bovendien wordt er geen gebruik gemaakt van de refractive loepbril. Het zwaartepunt van het hoofd ligt voor het steunvlak van de wervelkolom waardoor de nek- en bovenrugspieren meer aanspannen dan nodig is. NB: het betreft hier een simulatiebehandeling waardoor de tandarts geen witte jas draagt.

3. In deze situtatie wordt wel optimaal gebruik gemaakt van de behandelkruk. Doordat eveneens een refractive loepbril wordt gebruikt, kan de tand-arts mooi ontspannen zitten (de spierspanning werd gelijktijdig gemeten), terwijl het zicht optimaal is. NB: het betreft hier een simulatie behandeling waardoor de tandarts geen witte jas draagt.

Gelukkig is het oplossen van myofasciale pijn een goed haalbare kwestie, die weliswaar inspanning, kennis en vaardigheden vereist. Grofweg gezegd zijn er twee oorzaken die dienen te worden opgelost om lichamelijke pijn als gevolg van het werk te verlichten en/of om te voorkomen. Ten eerste moeten de myofasciale triggerpoints zelf worden geïnactiveerd (letterlijk: kleiner maken door de dichtheid van de contractuurknoopjes te verkleinen). Dit kan met dry needling of manuele verrichtingen bij een daartoe gespecialiseerde fysiotherapeut. Een triggerpoint dat niet wordt geïnactiveerd, blijft altijd opnieuw problemen geven, tenzij het stukje spierweefsel waarin het zich bevindt niet of nauwlijks meer belast wordt. Voor sommige mondzorgprofessionals betekent dat als ze gestopt zijn met werken. De tweede oorzaak die zal moeten worden aangepakt voor een pijnvrije toekomst, bestaat uit de zogenaamde klachtenonderhoudende factoren. Dit zijn alle factoren die zorgen voor het ontstaan of de activatie van een myofasciaal triggerpoint. Denk aan een juiste balans tussen inspanning en ontspanning, een mooie symmetrische en met name ontspannen werkhouding, instrumentaria die op de juiste plek zijn gepositioneerd, het nemen van macro- en micropauzes tijdens het werk.

Samengevat komt dit dus neer op: 

1. De accurate behandeling van de aanwezige myofasciale triggerpoints
2. Elimineren van alle klachtenonderhoudende factoren

Voer je beide punten adequaat uit? Dan is bij een juiste diagnostiek succes gegarandeerd. Laat je er één achterwege? Welkom in de vicieuze cirkel waarin veel mondzorgprofessionals zich bevinden. Deze bestaat uit elke drie weken fysiotherapie waarbij de klachten telkens afnemen, maar ook elke keer weer terugkomen. Herkenbaar? Je bent niet de enige! De prevalentie van lichamelijke pijn als gevolg van het werken in de tandartspraktijk bedraagt 64-93%.(4)

In een vrij recente studie van Azim S et al. wordt gesteld: “Ineffective ergonomics application can result in a variety of health risks that could eventually cause disability that ends a career”.(5) De leeftijdsspreiding voor vervroegd pensioen van tandartsen is 31-62 jaar.(6) Opvallende cijfers, die zeker in de huidige tijd van krapte aan mondzorgprofessionals aandacht verdienen.

Dit kun je het beste doen bij de aanwezigheid van lichamelijk pijn als gevolg van je werk:

1. Als je al te maken hebt met lichamelijke pijn als gevolg van het werk, wacht dan niet langer en neem contact op met een fysiotherapeut die gespecialiseerd is in de diagnostiek en behandeling van myofasciale pijn. In de praktijk kan je vragen of de behandelend fysiotherapeut is gespecialiseerd in dry needling.
2. Laat jouw specifieke klachtenonderhoudende factoren in kaart brengen door een deskundige.
3. Elimineer alle denkbare klachtenonderhoudende factoren en laat je behandelen door de gespecialiseerde fysiotherapeut. 

Het is aan te bevelen om zelf per direct actie te ondernemen. En dat kan met deze zeven tips, die overigens niet bedoeld zijn ter vervanging van een gedegen ergonomietraining:

1. Zorg voor een goed ingestelde behandelkruk mét lendesteun. In de praktijk heb ik in 2023 ruim 100 mondzorgprofessionals aan de stoel mogen trainen. Twee van hen waren in staat om hun behandelkruk helemaal correct in te stellen. Een van hen deed dit ook daadwerkelijk elke dag. Hier ligt dus een enorme verbeterkans voor vrijwel iedere mondzorgprofessional.
2. Zorg voor een continue afwisseling tussen inspanning en ontspanning. Zowel op de werkvloer als thuis. Wist je bijvoorbeeld dat je voor een optimale circulatie in de onderarm musculatuur elke 30 seconden even kort de handspanning zou moeten loslaten? In het begin lijkt het geen doen, echter na enige training en bewustwording, wordt dit vrij gemakkelijk een gewoonte die zorgt voor een af-name van onderarm en pols/handklachten.
3. Gebruik een refractive loepbril met een niet te grote vergroting. De refractive loepbril is een schitterend hulpmiddel dat, mits juist gebruikt, voor een directe afname kan zorgen van rug-, nek- en schouderspanning. De vergroting moet niet te sterk zijn, omdat dan de scherptedieptezone afneemt. Een te kleine scherptedieptezone leidt gemakkelijk tot klachten omdat de verleiding dan erg groot wordt om met het lichaam van positie te veranderen om scherp beeld te creëren. En dat is nu net niet de bedoeling! Ik raad daarom een vergroting van maximaal 3.0 aan.
4. Zorg ervoor dat je spierspanning middels electro-myografie wordt gemeten door een fysiotherapeut of ergonoom. Op die manier krijg je glashelder in beeld waar voor jou de mogelijke verbeterkansen liggen, maar ook wordt inzichtelijk waar je huidige klachten naar alle waarschijnlijkheid door worden veroorzaakt.
5. Zorg voor een intelligente agendaplanning. Een agenda met voldoende pauze momenten helpt. Maak ook gebruik van een planning waarbij bewust enkele controles worden afgewisseld met een vaktechnisch uitdagende behandeling. Dit kan leiden tot minder werkdruk, meer afwisseling en daarmee minder lichamelijke pijn. 
6. Volg een professionele ergonomietraining! Uit zowel de praktijk als uit onderzoek blijkt dat dit helpt bij het verlichten van lichamelijke pijn als gevolg van het werk.(7)
7. Implementeer slechts één of twee verbeterpunten per maand. Tijdens het lezen van dit artikel, maar ook bij het volgen van een ergonomietraining krijg je een stortvloed van nieuwe informatie over je heen. En je had het al zo druk! Daarom vraag ik mijn trainees altijd om maximaal één à twee verbeterpunten te implementeren per keer. Een of twee simpele zaken die je gemakkelijk kunt aan-passen. Denk aan het beter instellen van je behandelkruk, of de behandelstoel van de patiënt meer horizontaal plaatsen zodat je er makkelijker met je benen onder kunt als je op 9 of 10 uur werkt. Hoe simpeler je de implementatie maakt, des te groter de kans dat je ook daadwerkelijk resultaat haalt. En dat is uiteindelijk het enige dat telt!

Matthijs Luitjes is fysiotherapeut en ergonoom, gespecialiseerd in het ondersteunen van mondzorgprofessionals. Met zijn bedrijf ergonomicsolutions.nl en via zijn LinkedIn-account helpt hij mondzorgprofessionals in heel Nederland met het verlichten en voorkomen van lichamelijke pijn als gevolg van het werk.